Главная → БЕЛАРУСЬ → Навошта каню крылы, альбо ўшанаваньне Багуслава Радзівіла
Дата публикации: 17 октября 2006
Автор(ы): Тамара Габрусь →
Публикатор: Научная библиотека Порталус
Рубрика: БЕЛАРУСЬ ИЗВЕСТНЫЕ ЛЮДИ →
Источник: (c) "Спадчына" 1993, №1, С. 69-75. →
Номер публикации: №1161038760
Тамара Габрусь , (c)
Багуслаў Радзівіл (1620 - 1669) быў адным з самых багатых магнатаў Вялікага Княства Літоўскага і належаў да біржанскай лініі гэтага магутнага фэўдальнага роду. Ён тытулаваўся князем "на Біржах, Дубінцы, Слуцку й Капылі", і агульнае ягонае багацьце ацэньвалася ў 590 000 чырвоных злотых (дукатаў). Удзельныя Слуцкае і Капыльскае княствы, як ужо ўпаміналася, з 1395 г. належалі славутаму праваслаўнаму роду Алелькавічаў, апошні мужчынскі прадстаўнік якога Юры Юравіч памёр у 1586 г. у хуткім часе за сваей жонкай Кацярынай з роду Кішак. Яны пакінулі немаўлятка - дачку Соф'ю, апекунамі якой сталі Юры і Геранім Хадкевічы. У 1600 г. чатырнаццацігадовая Соф'я, пасьля цяжкіх маёмасных спрэчак паміж Хадкевічамі і Радзівіламі, была выдадзена замуж за кальвініста Януша VI Радзівіла з біржанскай лініі пры ўмове, што яна і дзеці ад гэтага шлюбу захаваюць праваслаўнае веравызнаньне. Княгіня Соф'я, якая вызначалася праведным жыцьцём і нават залічана ў лік праваслаўных беларускіх сьвятых, памерла ў 1617 г. з цяжкіх родаў, не пакінуўшы нашчадкаў. Магчыма, таму і доўгачаканы сын, які нарадзіўся праз тры гады ад другога шлюбу Януша Радзівіла з Лізаветай Сафіяй, князёўнай Брандэнбурскай, быў названы адзіным у сваім родзе імем Багуслава. Праз 7 месяцаў памёр ягоны бацька, маці праз 8 гадоў выйшла замуж другі раз. Маленькага Багуслава адвезьлі ў Вільню, дзе ён выхоўваўся пад наглядам дзеда Хрыстафора Радзівіла, затым у кальвінскай школе ў Кейданах. Выхаваньне і веравызнаньне на ўсё жыцьцё вызначыла апазыцыйнае стаўленьне Багуслава Радзівіла да пракаталіцкіх кіроўных колаў Рэчы Паспалітай і самога караля Яна Казімера. Палітычны і рэлігійны сэпаратызм Багуслава абумовіў ягонае выступленьне на баку швэдзкага караля Карла Густава падчас польска-швэдзкай вайны 1655 - 1660 гг. Разам са сваім стрыечным братам Янушам Радзівілам, вялікім гетманам літоўскім, які ўзначаліў літоўскіх магнатаў швэдзкай арыентацыі. Б. Радзівіл далучыўся да Кейданскай дамовы 1655 г. - уніі Вялікага Княства Літоўскага са Швэцыяй. Гэта на стагодзьдзі вызначыла нэгатыўны гістарычны партрэт Багуслава Радзівіла ў польскай гістарыяграфіі, які да нашага часу не пераацэньваўся. Сучасьнік напаўмітычнага д'Артаньяна, роўны зь ім адвагай і майстэрствам фэхтаваньня, князь Багуслаў мог бы трапіць на пяро Аляксандра Дзюма, і, магчыма, ягоныя незвычайныя жыцьцёвыя прыгоды былі б апісаны больш аб'ектыўна й прыцягальна. Але склалася іначай. Першае жыцьцеапісаньне Б. Радзівіла паводле рукапісу ягонага невядомага сучасьніка было выдадзена ў Познані ў 1840 г. і паслужыла крыніцай для Эдварда Кадлубая, складальніка галерэі гістарычных партрэтаў нясьвіжскіх Радзівілаў і энцыкляпэдычных выданьняў, дзе паўсюдна ён вызначаецца "чынным (дзейсным), але не для сваёй радзімы", якая атаясамляецца з Польшчай. Аднак Б. Радзівіл разумеў пад гэтым паняцьцем хутчэй Вялікае Княства Літоўскае і па-свойму разумеў ягоныя інтарэсы. Як вынікае з вышэйзгаданых "Нататкаў" князя, ягонай замкавай пячаткай Слуцкага княства была Пагоня.
Пазьней гэтая неардынарная асоба эпохі "сарматызму" зацікавіла Гэнрыка Сянкевіча, для якога адданасьць ідэі "польськасці" была асноўнай, у выніку чаго князь Багуслаў стаў галоўным адмоўным героем гістарычнага рамана "Патоп", рэальным прататыпам выдуманай меладраматычнай любоўнай інтрыгі.
Між тым і грамадзкае і прыватнае жыцьцё Багуслава Радзівіла нельга ацэньваць адназначна. Бляск і багацьце суправаджалі яго ў юнацкія гады. Малады князь шмат вандраваў па Прусіі, Памэраніі, Галяндыі і Францыі, сябраваў з асобамі каралеўскіх дынастыяў, сярод якіх быў і брат караля Рэчы Паспалітай Уладзіслава IV - каралевіч Ян Казімер, прынцы Кандэ, Аранскі і Насау. Ён уступіў добраахвотнікам у войска Гэнрыха Аранскага і вызначыўся адвагай у бітве з гішпанскім войскам за крэпасьць Ганд. Як зацятага дуэлянта князя заключыў кардынал Мазарыні ў Бастылію, але хутка ён быў вызвалены.
Яшчэ за мяжой князь Багуслаў, адпаведна свайму высокаму паходжаньню, багацьцю й храбрасьці, атрымаў чын харунжага, а ў 26 гадоў, пасьля вяртаньня на Радзіму, - ганаровы тытул канюшага Вялікага Княства Літоўскага. Праз два гады ён бярэ ўдзел у выбарах на сойме новага караля Рэчы Паспалітай Яна Казімера, пад кіраўніцтвам якога ўдзельнічаў у задушэньні казацкіх хваляваньняў і якому пазьней здрадзіў. I яшчэ шмат незвычайнага было ў драматычным жыцьці Багуслава Радзівіла: выратаваў жыцьцё падчас замаху швэдзкаму каралю Карлу Густаву; паранены ў галаву князь трапіў у татарскі палон, зь якога быў танна выкуплены як малазначны афіцэр, бо татары ня ведалі, хто ён. Дый шэраг іншых прыгодаў перажыла гэтая асоба.
Але ў жыцьці Б. Радзівіла быў яшчэ адзін бок, на жаль, у значнай ступені закрыты для гісторыі бляскам і штучна створанай адыёзнасьцю ягонай асобы. Князь Багуслаў быў высокаадукаваным і таленавітым чалавекам з грунтоўнымі навуковымі ведамі і разьвітым эстэтычным сьветаўспрыманьнем, чалавекам новага часу.
Характэрна, што польскія крыніцы ўпарта замоўчваюць ягоныя жыцьцё й дзейнасьць у Слуцку, і нават той факт, што асноўная частка багацьця паходзіла ад праваслаўных Алелькавічаў. Між тым паміж 1648 - 1655 гг. Слуцак быў асноўнай рэзыдэнцыяй Б. Радзівіла, які стаяў на чале літоўскіх кальвіністаў. Як некалі пры Алелькавічах Слуцак лічыўся цэнтрам праваслаўя, так пры князю Багуславу стаў апошняй апораю Рэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім. Сам князь складаў эвангелісцкія гімны, шэраг зь якіх апублікаваны ў канцыянале, выдадзеным у Гданьску ў 1723 г. Да таго ж яму быў не чужы пашыраны ў той час эпісталярны жанр - значны збор ягоных лістоў захоўваецца ў бібліятэцы Залускіх. Як большасьць буйных магнатаў, Б. Радзівіл быў мэцэнатам і зьбіраў творы выяўленчага мастацтва. Амаль ва ўсіх ягоных маёнтках знаходзіліся зборы жывапісу галяндзкіх, нямецкіх і мясцовых майстроў, якія пад канец ягонага жыцьця былі зьвезены ў апошнюю рэзыдэнцыю ў Караляўцы (Кёнігсбэрг), куды князь быў сасланы каралём Янам Казімерам. Яшчэ ў маладыя гады Багуслаў Радзівіл вывучаў фартыфікацыйныя сыстэмы Амстэрдама ды іншых магутных галяндзкіх крэпасьцяў. У сярэдзіне ваяўнічага XVII ст., калі толькі 32 гады былі мірнымі для Вялікага Княства, на ягоную ініцыятыву паводле найноўшых заходнеэўрапейскіх узораў былі перабудаваныя гарадзкія ўмацаваньні Слуцку. Вакол Старога і Новага места фартыфікатар Т. Сьпіноўскі ўзьвёў магутныя земляныя ўмацаваньні з бастыёнамі і равэлінамі, якія ўтваралі ў пляне амаль правільнае кола - форму, запазычаную з рэнэсансавых трактатаў аб "ідэальных" гарадах. Шляхі зносінаў перакрываліся чатырма добра ўмацаванымі брамамі. Для самога магната быў узьведзены Новы замак, які ўваходзіў у сыстэму абарончых збудаваньняў Новага места. Магутнасьць фартыфікацыйнай сыстэмы Слуцка прынесла гораду ў XVII ст. славу "бастыёна Літвы".
Багуслаў Радзівіл актыўна цікавіўся ня толькі ваеннай, але й цывільнай архітэктурай. Ён быў нядрэным мастаком і архітэктарам-аматарам. Каля дваццаці гадоў таму мне давялося выявіць збор малюнкаў і чарцяжоў Багуслава Радзівіла і апублікаваць частку зь іх. Калекцыя не была датаваная і захоўвалася ў нясьвіжскім архіве Радзівілаў. Датаваньне зрабілі, але ў той час нельга было па-новаму раскрыць ягоную асобу, таму што ўсе Радзівілы лічыліся "польскімі магнатамі".
Графічную спадчыну Б. Радзівіла складаюць малюнкі з натуры, панарамы гарадоў з асаблівасьцямі забудовы і гарадзкіх умацаваньняў, зробленыя, верагодна, падчас ваенных дзеяньняў, а таксама эскізы і праектныя чарцяжы асобных збудаваньняў, пераважна драўляных. Цікавасьць князя да народнага дойлідства была, відавочна, настолькі глыбокая, што ў гістарычнай рэтраспэктыве яе нельга разглядаць толькі як забаўку дылетанта. Больш таго, гэтая ўнікальная зьява - наяўнасьць праектнага чарцяжа ў драўляным дойлідстве Беларусі сярэдзіны XVII ст. - дазваляе больш высока ацаніць узровень нацыянальнага будаўнічага і цясьлярскага рамяства адносна суседніх народаў.
Сярод графічных лістоў Б. Радзівіла (а іх у зборы 44) ёсьць некалькі праектных чарцяжоў, якія адносяцца менавіта да Слуцку. Найбольш эскізных варыянтаў мае праект надбрамнай царквы - прыгожага трох'яруснага збудаваньня, аточанага аркавай галерэяй і завершанага высокім сьпічаком. Сярод шматлікіх дробных формаў, зь якіх складаецца сьпічак, ужыты васьмярык "сармацкага" тыпу з кантрастным падзелам сьвятла й ценю на фасадах. Верагодна, для гэтага праваслаўнага храма Б. Радзівілам распрацаваны і праект іканастаса, таму што даўжыня апошняга - 12 локцяў (5,52 м) - адпавядае ў маштабе шырыні алтарнай прыбудовы царквы. У праекце адчуваецца ўплыў барочнай эстэтыкі - фрамугі другога ярусу іканастаса падзелены пругкімі валютамі накшталт "ільвіных лапаў", якія надаюць кампазыцыі дынаміку і аб'ёмнасьць. У цэнтры на разьблёным тымпане ўжыты вельмі пашыраны ў народным драўляным дойлідзтве салярны матыў. Відавочна, Б. Радзівіл добра ведаў архітэктуру праваслаўных храмаў, што было нядзіўна ў сям'і, дзе захоўваліся запаветы Соф'і Алелькаўны. Пасьля яе сьмерці Януш Радзівіл пацьвердзіў усе зробленыя ёй шматлікія фундушы праваслаўным манастырам.
У зборы чарцяжоў Б. Радзівіла асабліва цікавы праект драўлянай ратушы для гарадзкога магістрата. На праекце - план і фасад трохпавярховага простакутнага ў плане будынка, накрытага двусхільным высокім дахам. Да падоўжнага фасаду ратушы прымыкала вежа - васьмярык на чацьверыку, завершаная складаным купалам-банькай з фігурным абрысам. На вежы і на вільчаку даху паказаны сьцяжкі-флюгеры, на якіх, верагодна, разьмяшчаўся гэрб гораду.
На нашу думку, і гэрб места Слуцкага ў выглядзе крылатага каня - сымбалю творчасьці - распрацаваў сам Б. Радзівіл, паэт і мастак, які з уласьцівай яму самаўпэўненасьцю ўвасобіў і падкрэсьліў у ім свае творчыя памкненьні. Дзіўна, але ў азначаных даследаваньнях А. Цітоў ня робіць спробы расшыфраваць манаграму на гуньцы, накінутай на Пэгаса. Між тым манаграма, разьмешчаная пад княжацкай каронай, даволі лёгка раскладаецца на лацінскія літары "В" і "R" - пачатковыя літары імя Багуслава Радзівіла. Адсюль становіцца цалкам зразумелым - навошта і кім каню дадзены крылы.
__________________________________________
Паводле "Спадчына" 1993, №1, С. 69-75.
Опубликовано на Порталусе 17 октября 2006 года
Новинки на Порталусе:
Сегодня в трендах top-5
Ваше мнение ?
Искали что-то другое? Поиск по Порталусу:
Добавить публикацию • Разместить рекламу • О Порталусе • Рейтинг • Каталог • Авторам • Поиск
Главный редактор: Смогоржевский B.B.
Порталус в VK