БІЛІМ ЖЈНЕ ЄЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
№ 20 ОРТА ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕБІ










Баяндама: «Мектепте Абай ґлеѕдерін оќытудыѕ тјрбиелік мјні»






Баяндамашы: № 20 орта мектебініѕ мўєалімі Жауєашарова К.М.




Ќараєанды ќаласы 2010 ж.

Поэзия јр дјуірдіѕ ґзіндік шындыєын, даму беталысы, адамдардыѕ тіршілік тынысын, кґркемдік-эстетикалыќ деѕгейін жырлайды. Жеке адамныѕ сезім кїйлерін психологиялыќ јрекеті мен ондаєы ґзгерістерді танытуда лирикалыќ поэзияныѕ алатын орны ерекше.
Поэзия- ќоєамдыќ істер атќарушысы. Ол ќоєамды танудыѕ, оныѕ дамуыныѕ адам тјрбиелеу їрдісініѕ јдеби шежіресі. Поэзияда ой да, образ да, мол сезім де бар. Ґмір заѕы жјне оныѕ ќызыєы - ґсіп - ґрбуде. Ќай халыќ болмасын, ґзінен кейінгі ўрпаќтыѕ ґз заманына лайыќазамат болуына, жан-жаќты тјрбие алуына ќамќорлыќ жасаєан. Осы тјрбиеніѕ басты ќўралы етіп јдебиетті пайдаланєан. Ал јдебиеттіѕ тїпкі негізі халыќтыќ педагогикамен тыєыз байланысты. Лирика туралы пікірлер ґте кґп, ол туралы кґптеген ойлар айтуєа болады, біраќ біздіѕ ќарастыратын негізгі мјселеміз «Мектептегі Абай поэзиясын оќытудыѕ тјрбиелік мјні» болєандыќтан сол мјселеге тоќталмаќпын.
Абай аќындыќты сирек кездесетін асыл ґнер, елді тјрбиелеп, мінін тїзеудіѕ ќўралы деген ойєа келеді. Сґйтіп, «Сґз тїзелді, тыѕдаушым сен де тїзел!»,- деп ќазаќ поэзиясында аќындыќтыѕ жаѕа соќпаєын ашќанын жариялады. Шынында да, ол ґзіне дейінгі ќазаќ аќындары айтпаєан жаѕа ойларды жаѕа ґлеѕ ґрнектерімен јсерлі етіп айтып берді. Ґлеѕ жолдарын ґзі айтќандай , бґтен, басы артыќ сґздерден тазартып, тїрі келісті, мазмўны тереѕ, яєни «іші алтын, сырты кїміс», «тілге жеѕіл, жїрекке жылы тиетін» сґз жаќсысын жасайды.
Абай поэзиясындаєы еѕ тўтас, еѕ жаќын, барынша толыќ образ- аќынныѕ, лирикалыќ ќаћарманныѕ бейнесі. Бўл образ – аќынныѕ ґз бойына бїкіл дјуір сипатын, халыќ таєдырын, соныѕ арманын, талабын сыйєызєан. Абай єибратшы болып та, їкімші болып та, кесапат атаулыны айыптап, заман мен ќоєамды, адамды айыќтырушы, сауыќтырушы болып та сґйлейді. Ол ќашанда шын аќын боп тебіренеді, шын суреткер боп жырлайды. Мысалы:
«Ќалыѕ елім...» атты ґлеѕінде аќын:
Ќалыѕ елім, ќазаєым, ќайран жўртым,
Ўстарасыз аузыѕа тїсті мўртыѕ»,-
деп ґз халќыныѕ сол кездегі тарихи трагедиясын айта келіп, дерттенеді. Жоєын жоќтап, мўѕын мўѕдап отырєаны – «ќалыѕ елі, ќазаєы». Оны «ќайран жўртым»,- деп, бар жанымен ынтыєа сїю арќылы оќушыларды елін, халќын сїюге тјрбиелейді. Јлеуметтік, рухани ќўндылыќтарды ќабылдап, ґз бойларына сіѕіре білуге тјрбиелейді.
Жаќсыменен жаманды айырмадыѕ,
Бірі ќан, бірі май боп енді екі ўртыѕ,-
деп екіжїзділіктен саќтандырады, адамєа адамгершілікпен ќарауєа тјрбиелейді.
Халыќтыќ ойдыѕ жаќтаушысы, халыќ мјдениетініѕ кїрескері жјне «соќпаќты, соќпаќсыз жерде ґсіп, мыѕмен жалєыз алысќан» ўлы Абайдыѕ тек ќазаќ халќыныѕ тарихында емес, бїкіл шыєыс јдебиетінде алатын орны бґлек. Халыќтыѕ жїрегінде ўлы аќын шыєармаларыныѕ тереѕ де жарќын орны алуы, ел-ќауым санасын оятуєа талаптануы – дана аќынныѕ, кемеѕгер ойшылдыѕ тарихи рґлі:
Мен жазбайм ын ґлеѕді ермек їшін,
Жоќ – барды, ертегіні термек їшін.
Кґкірегі сезімді, тілі орамды
Жаздым їлгі жастарєа бермек їшін,-
деп алдына ізгі мўрат ќояды.
Бірлік жоќ, береке жоќ, шын пейіл жоќ
Кїш сынасќан кїндестік бўзды-ау шырќын.
Осы ќалыѕ елі бар да, оныѕ елдігін кетіретін, араєа ірткі салатын ќулар мен сўмдар барын айтып, саќтандырады.
Ўлы аќын ґлеѕ-жырєа, поэзияєа ќоєамдыќ мјн берген. Сондыќтан ґзініѕ аќындыќ ґнерін, ґлеѕ жырларын халыќ мїдделері їшін ќызмет етуге арнаєан. «Мен жазбаймын ґлеѕді ермек їшін» деген ґлеѕінде жастарєа їлгі ґнеге беруді ґзіне маќсат етеді.
«Єылым таппай маќтанба», «Жігіттер, ойын арзан, кїлкі ќымбат», «Интернатта оќып жїр...» ґлеѕдерінде аќын жастарды ерінбей-жалыќпай ґнер-білімді їйрене беруге шаќырумен бірге аќылдылыќ, ойлылыќ, ќайраттылыќ, тўрактылыќ, јділдік, мейірбандыќ сияќты адамшылыќќа лайыќ асыл мінезді азамат болуєа, ќоєамєа пайдалы адам болуєа насихаттайды.
«Јсемпаз болма јрнеге» атты ґлеѕінде данышпан аќын жас ўрпаќќа ертеѕгі дїниеніѕ кем-кетігін бїтіндеуші, жаѕа ґмір сарайыныѕ ќўрылысшысы деп ќарайды. Сондыќтан оєан:
Сен де бір кірпіш дїниеге,
Кетігін тап та, бар ќалан,-
деп аталыќ јмір беріп, адамдыќ ўлы міндет жїктейді.Ол їшін ќайырымдылыќ, ќайрат пен аќыл керек екенін ќатты ескертеді.
Табиєат лирикасында аќын ґзініѕ айнала тґѕірегіндегі табиєатты, табиєат ќўбылыстарын байќап, кґѕіліне тїйіп, сонан алєан јсерін ґзі сезгендей, ґзгелерге де сездіре, таныта суреттейді. Аќынныѕ табиєат туралы ґлеѕдері, алдымен табиєат байлыєын танудан, оны адам ґмірімен, тіршілік тірегімен байланыстыра суреттеуден басталады.
Адамды есейтетін, ќуантатын, баќытќа жеткізетін- еѕбек,- деген Ежелгі ќаєида ўлы аќынныѕ шыєармашылыєындаєы ґзекті мјселе. Сол себепті Абай жылдыѕ тґрт мезгілін де еѕбек їрдісінде, ќимыл јрекетке, байланыстыра суреттеген. Ол пейзаждыќ кґркем кґрініс ќана емес, адам ґмірі тіршілігімен тыєыз байланысты тїрде сїйкімді, нјрлі, нанымды суреттеледі.
Табиєаттыѕ јсем кґріністерін суреттеуде ќолданєан аќынныѕ шешен тілі, сґздік ќўрамы, јсем теѕеулері оќушыларды таѕ-тамаша етеді. Олар оєан сїйсінеді, сїйсінерлік істен їлгі алады. Аќынныѕ пейзажы ќимылєа, адаммен ќарым-ќатынасќа, маєыналыќќа, јсерлікке толы.
Ќыс тїссе, алып денелі, аќ саќалды шалды кґз алдымызєа елестетеміз. Кґктем келсе, Абайдыѕ сґгілген бўлтын, ойнаєан найзаєайын еске аласыѕ. Жаз шыќса, Абайдыѕ кґкорай шалєынына аунаєандай боласыѕ. Кїз болса, Абайдыѕ дымќыл бу бїріккен тўманына шомылєандай јсерленесіѕ.
Абайдыѕ самалы, саєымы, желі, жаѕбыры, їскірігі, аязы баяєы кїйінде тўрєандай сезінеміз. Сонымен ќатар Абайдыѕ табиєат лирикасында халыќтыѕ јдет-єўрпы, салт- сана, кјсіпшілік мјселесі, јлеуметтік теѕсіздік мјселелері де тереѕ суреттеледі.
Абай табиєат туралы ґлеѕдерінде ґзініѕ айнала тґѕірегіндегі табиєатты, табиєат ќўбылыстарын байќап, кґѕіліне тїйіп, сонан алєан јсерін ґзі сезгендей оќушыларєа да сездіре, таныта суреттейді. Аќынныѕ жылдыѕ тґрт мезгілі туралы ґлеѕдері табиєат ќўбылысымен ќатар, сол ќўбылысты ел тўрмысымен салыстыра отырып бейнелейді. Ќыстыѕ ызєары, адам ґміріндегі ќатыгездікпен салыстырылынады.
Данышпан аќынныѕ ґлеѕдерінде жылдыѕ ќай мезгілі суреттелсе де ол тектен-тек айтыла салєан жай емес, жас ґспірімдерді ґмірмен, жаратылыстыѕ ішкі сырымен, јр мезгілдегі еѕбек тїрлерімен таныстыру маќсатын кґздеу.
Абай «Бойы бўлєаѕ», «Дїтбайєа» ґлеѕдерінде аќын ел билеуші јкімдердіѕ, байлардыѕ, оларды ќостайтын ўры-ќары, ќу-сўмдардыѕ арам пейіл мінез-ќўлыќтары, содырлы ќылыќтары, ащы тіл, ґткір мысќылымен јшкереленіп, оќушыларды осындай ќылыќтардан аулаќ болуєа тјрбиелейді.
Абай ґмірге, шындыќќа ќыранша шырќап биіктен ќарады. Оныѕ кґрген кґзі еш нјрсені мїлт жіберген жоќ, оныѕ їлкен жїрегі бјріне де сергек їн ќатты. Аќын ўлы ойлар мен ілгерішіл идеяларєа, єажайып кґркемдікке толы тўтас јлем тудырды, халыќ жыршылары айта алмаєан, біраќ халыќ бўќарасыныѕ санасында жїрген ойларды айтты. Бўл їшін ґз бойына жинаєан нјрді пайдаланады. Абайдыѕ аќындыќ, азаматтыќ їні, жаѕа ойлары кеѕ далаєа шыќќан жеке дыбыс, дара сјуле іспетті еді. Біраќ сол жалєыз їнніѕ ґзі - јсері мол, ќуатты їн. Сол Дара сјуленіѕ ўшќыны кеѕінен таралайын деп тўр. Баќыт, ґнер биігі, Сјулетті болашаќ тек сол сјуленіѕ ар жаєында тўрєандай.
«Абайдыѕ ґмірді аѕсаєан, ґмірді баяндаєан поэзиясы, ґмір сїйгіш жїректіѕ арманын білдірген. Оныѕ табиєат, жыл мезгілі, сўлу ќыз, ќўс салу, ат, достыќ пен махаббат туралы тамаша ґлеѕдері эстетикалыќ лјззаттыѕ сарќылмас бўлаєы»,- деп сыншы М.Ќаратаев айтќандай, жас ґспірімдер де Абайдыѕ ґмірлі ґлеѕдерінен эстетикалыќ лаззат, рухани азыќ алады.
Абай –ќазаќ халќыныѕ кґрегені, ќол бастаушысы, ќамќоры, аќылгґйі, маќтанышы. Ќилы-ќилы ќызметімен, еселі еѕбегімен Абай шексіз ўзаќ жасамаќ, жастарєа їлгі болмаќ. Абай ўрпаќ жаѕарєан сайын жаѕа ќырынан танылып, жаѕєыра беретін, «артына ґлмейтўєын сґз ќалдырєан» ардаќты жан.